NIEUWEGEIN – Dinsdag 28 januari gaf Professor Dokter Bart Wallet een lezing over het dagboek van Carry Ulreich, dat zij bijhield als tiener tijdens de Tweede Wereldoorlog. De lezing vond plaats in de Bibliotheek van Nieuwegein. Het was de eerste van een reeks activiteiten die dit jaar zal plaatsvinden in het teken van 80 jaar vrijheid. De verhalen uit het dagboek van Carry Ulreich geven een unieke inkijk in haar werkzaamheden bij de Joodse Raad en haar tijd als onderduiker.
Egodocument
Dinsdagavond, bijna 20:00. Op de begane grond van het stadhuisgebouw staan rijen met stoelen, gevuld met personen die wachten tot Professor Dokter Bart Wallet wordt aangekondigd. Wallet is hoogleraar Joodse Studies. Jaren geleden kwam er een uitgever naar hem toe met de dagboeken van Carry Ulreich. Voor die tijd hadden deze boeken altijd bij Ulreich op zolder gelegen in Israël, waar ze na de oorlog naartoe emigreerde. Na één uur lezen was Wallet al overtuigd dat dit iets heel bijzonders was. Het zijn juist deze egodocumenten die nieuwe inzichten geven in de geschiedenis, vindt Wallet. Egodocumenten zijn persoonlijke bronnen waarin ervaringen uit een tijd worden gedeeld, zoals een brief of dus een dagboek.
Ontwikkeling herinneringscultuur
Onder applaus komt Wallet naar voren om te beginnen aan zijn verhaal. Achter hem staat een wit doek waar de beamer een minimaal aantal foto’s of tekst op projecteert. Met het dagboek bij de hand heeft de Hoogleraar, die de hele avond uit zijn hoofd vertelt, verder niks nodig. Nog voordat er daadwerkelijk over het boek wordt verteld, gaat Wallet eerst dieper in op de herinneringscultuur van de Nederlanders wat betreft de Tweede Wereldoorlog. Deze is namelijk door de jaren heen door verschillende fases heen gegaan.
Eerste 20 jaar
Zo benoemt Wallet dat er in de eerste twintig jaar na de oorlog minder ruimte was voor wat de Joodse gemeenschap heeft meegemaakt tijdens de oorlog. Het gaat hier vooral om de helden: de militairen en de verzetsstrijders bijvoorbeeld. Nederland is één van de zwaarst getroffen landen en door de wederopbouw is er weinig ruimte om in het verleden te kijken. Het gevolg daarvan is dat de Joodse herinneringscultuur vooral naar binnen wordt gericht. Binnen de eigen gemeenschap is er wél aandacht voor wat henzelf en hun dierbaren overkomen is.
Meer aandacht
In de periode daarop, rond de jaren 60, verandert de algemene kijk op de Tweede Wereldoorlog. Wallet geeft hier meerdere redenen voor. Het Eichmann-proces (waarbij Adolf Eichmann werd veroordeeld tot executie wegens zijn daden als oorlogsmisdadiger tijdens de Holocaust) speelde hier een grote rol in. Door de opkomst van de televisie in deze tijd kwam dit nog meer onder de aandacht. Er verscheen ook nog een ander programma en een boek dat veel impact maakte op de Nederlandse bevolking. Vanaf dat moment wordt er wél geluisterd naar de verhalen van de Joodse bevolking, komt er meer aandacht voor de gebeurtenissen en worden specifiek hiervoor monumenten geplaatst.
Jaren 90
Vanaf de jaren 90 breekt een nieuwe periode in de herinneringscultuur aan die tot op heden nog hetzelfde is, vertelt Wallet verder. Waar het eerst over hele gemeenschappen ging waarbij werd stilgestaan, komt er in deze tijd steeds meer aandacht voor persoonlijke verhalen. Denk hierbij aan voorbeelden als struikelstenen die zijn geplaatst. Deze ontwikkeling van de herinneringscultuur waar Wallet over vertelde, vulde het eerste deel van de avond op.
Het dagboek van Carry Ulreich
Na een korte onderbreking waarin door de bezoekers al volop wordt nagepraat over wat ze zojuist allemaal te horen hebben gekregen, vervolgt Wallet de lezing. Hij begint te vertellen over het verhaal van Carry Ulreich. Dat begint ook hier weer met een stukje geschiedenis over waar haar familie vandaan kwam, voordat het gezin in Rotterdam settelde. Meerdere gekleurde schriftjes worden geprojecteerd op het scherm achter hem. Het zijn de dagboeken waarin Ulreich over haar ervaringen schreef tijdens de oorlog.
14 jaar
Ze was 14 jaar toen de oorlog begon. Dit verhaal laat een ander perspectief op Rotterdam zien. In die tijd woonde daar de derde grootste Joodse gemeenschap van Nederland. Het gezin probeerde op meerdere manieren deportatie te voorkomen. Zo kwamen ze bij de Joodse Raad van Rotterdam terecht. Carry Ulreich kreeg daar een baantje. Ze werkte bij Loods 24. Dat was de plek vanwaar Joden werden gedeporteerd. ‘Met dit dagboek krijgen we voor het eerst een kijkje in hoe deportaties in Loods 24 verliepen’, zegt Wallet. Daarom is dit egodocument zo relevant. In die periode schrijft Carry Ulreich in haar dagboek. Ze vermoedt dat het niet goed afloopt met haar weggevoerde gemeenschapsgenoten. ‘Het is bijzonder dat ze dat al weet. Ze is dan pas 16 jaar’, zegt Wallet.
Onderduiken
Daarna leest Wallet een stuk voor uit het boek. Zijn woorden klinken in de stille ruimte. Af en toe houdt hij een korte pauze. Je voelt mee met de schrijfster, Carry Ulreich. De derde manier om deportatie te voorkomen is onderduiken. Dat besluit het gezin te doen. De familie Zijlmans biedt hen onderdak. Er is een cultuurclash. De religie verschilt en er is een sociale kloof. Toch groeien de gezinnen naar elkaar toe. ‘Ze houden vol omdat ze denken dat het maar eventjes duurt.’ Uiteindelijk woont de familie Ulreich meer dan twee jaar bij de familie Zijlmans. Ze overleven de oorlog. ‘Dit verhaal loopt goed af, en dat is bijzonder’, zegt Wallet. ‘Het laat goed zien wat onderduiken betekent. Voor de onderduikers, maar ook voor de onderduiknemers.’
Wallet benadrukt nogmaals dat juist deze persoonlijke verhalen zo belangrijk zijn. De herinnering aan de Holocaust raakt namelijk gepolariseerd, vertelt hij aan het einde van de lezing, waardoor er veel tegenstrijdige beroepen op worden gedaan.
Tekst en Foto: Stef Planje
