Lekstroom regio – Ter gelegenheid van de Maand van de Geschiedenis sluit Omroep Lekstroom de maand af met verhalen uit het verleden van onze regio. Vanaf 25 oktober ontdek je in het weekend telkens iets nieuws. Deze keer gingen we naar IJsselstein.

We reizen terug naar de 12e eeuw en bezoeken het Kronenburgplantsoen.
“Daar staat in 1144 een houten toren,” vertelt Ruud Janssen, torenwachter van de Loyertoren, in de volksmond beter bekend als de Kasteeltoren IJsselstein. “Die houten toren wordt later vervangen door een stenen exemplaar. ‘Stein aan de IJssel’ betekent letterlijk ‘kasteel van steen aan de IJssel’ en aan dat kasteel dankt de stad vermoedelijk haar naam: IJsselstein.”

Gijsbrecht van Amstel

Gijsbrecht van Amstel, een telg uit een oud adellijk geslacht, bewoont het kasteel. Zijn familie beheert uitgestrekte bezittingen in het westen van het Nedersticht – grofweg het huidige Utrecht. Hun opdrachtgever? De bisschop van Utrecht, die destijds namens de Duitse keizer een indrukwekkend gebied bestuurde. Zelfs Amsterdam en het Muiderslot vielen onder zijn macht.

In 1240 wordt Arnoud van Amstel (ook wel Arent genoemd) geboren. “Hij is de zoon van Gijsbrecht van IJsselstein,” vertelt Monika Heldoorn, projectleider Marketing en Communicatie van Museum IJsselstein. “Overigens niet te verwarren met die beroemde Gijsbrecht uit het toneelstuk van Joost van den Vondel toneelstuk, dat is zijn neef.”

Intriges, gevangenschap en verraad
Die neef, Gijsbrecht van Amstel, drukt een stevig stempel op de Nederlandse geschiedenis. Hij raakt verwikkeld in een complot om graaf Floris V te ontvoeren, een gewaagde actie met persoonlijke motieven. Floris had hem in 1280 gevangen gezet om Slot Vreeland in handen te krijgen. Het kostte hem vijf jaar achter de tralies.

Na zijn vrijlating volgt een verzoening, maar dat is blijkbaar schijn: op 23 juni 1296 slaat het noodlot toe. Tijdens een valkenjacht wordt Floris in de val gelokt. Samen met Herman van Woerden, Gerard van Velzen en enkele handlangers neemt Gijsbrecht hem gevangen. De 42-jarige graaf van Holland wordt opgesloten in het Muiderslot.

Moord
Maar het volk pikte het niet. Boze boeren – trouwe aanhangers van Floris – omsingelen de burcht. In de chaos proberen de samenzweerders te vluchten. Floris probeert te ontsnappen, maar wordt gedood. Gijsbrecht en Herman weten te ontkomen, maar betalen een hoge prijs: hun land wordt in beslag genomen door Floris’ zoon. Utrecht verliest Muiden, het Gooi en Amstelland.

Bertha van Amstel: heldin van IJsselstein
De neef, Gijsbrecht van IJsselstein, krijgt het ook zwaar te verduren.
In 1296 bestormen de graven van Holland zijn huis en nemen hem gevangen. Maar dan hebben ze buiten zijn vrouw gerekend. “Bertha van Amstel verdedigt het kasteel een jaar lang, als een feministe avant la lettre”, aldus Heldoorn. Het beeld dat Frida van Overbeeke-Verschuur van haar maakte staat nog steeds ferm voor het kasteel.

Van kasteel naar stad
“Haar zoon Arnoud trouwt met Maria van Henegouwen, bastaard dochter van de bisschop”, aldus Janssen. “Hij laat een kerkje bouwen en wordt door de bisschop beloond met het leenheerschap.” In 1267 beheert hij onder meer goederen in Benschop, IJsselstein en Polsbroek.
Onder Arnoud en zijn zoon Gijsbrecht groeit IJsselstein uit van een kasteel met wat boerderijen tot een echte stad. De toren is inmiddels uitgebouwd tot een volwaardig kasteel. De Loyerstoren die vandaag staat dankt zijn naam vermoedelijk aan ‘loo’ oftewel ‘open plek in het bos’ bevat onder meer prachtige gotische plafonds, een cel die vandaag nog steeds te zien is en bijzondere spekstenen trappen. “Die waren expres wat lager, zodat dames in lange japonnen hem gemakkelijker konden beklimmen,” aldus Janssen.

Van Egmond, Pasqualini en de Oranjes
Wanneer Arnouds dochter Guyote trouwt met Jan van Egmond, blijft het huwelijk kinderloos. Zo komt het kasteel in handen van de invloedrijke familie Van Egmond. Als keizer Karel V in 1531 wordt gekroond, valt er een uitnodiging bij Philip en Maximiliaan van Egmond op de mat. Op hun paasbest vertrekken ze op reis, waar ze in Italië een edelman ontmoeten: de Bolognees Alessandro Pasqualini. “Deze architect krijgt opdracht om een indrukwekkende toren aan de Nicolaaskerk te bouwen”, aldus Heldoorn “de toren die we vandaag nog steeds kunnen bewonderen.” Het is het eerste en oudste voorbeeld van een renaissancegebouw boven de Alpen.

De dochter van Maximiliaan, Anna van Buren, trouwt later met niemand minder dan Willem van Oranje. “En daarom draagt koning Willem-Alexander nog steeds de titel Baron van IJsselstein”, verklaart Janssen.

Erfenis van steen
Het echtpaar verhuist naar Breda, en Kasteel IJsselstein raakt in verval. De stenen worden zelfs verkocht aan Amsterdam. Wat resteert, zijn de Loyertoren en een prachtig praalgraf in de Nicolaaskerk,  een eerbetoon van Guyote aan de vier stichters van IJsselstein. Evenals de stukken die nog in Museum IJsselstein te vinden zijn, de moeite van het bekijken waard.

Foto’s: Jacqueline Rutten, Museum IJsselstein